Λογοθεραπεία είναι η επιστήμη που στοχεύει στην πρόληψη, διάγνωση και αποκατάσταση των διαταραχών του λόγου, της ομιλίας, της φωνής και της επικοινωνίας.
Οι πιο συχνές διαταραχές που παρουσιάζει ο λόγος των παιδιών είναι οι φωνολογικές. Το παιδί δεν αρθρώνει συγκεκριμένους φθόγγους (συνήθως δ, θ, σ, ρ), μπερδεύει συλλαβές, απλοποιεί ή αντικαθιστά συμπλέγματα (πχ. σπ π, ξ τς). Οι διαταραχές αυτού του τύπου μπορεί να προέρχονται από κάποια ανατομική δυσλειτουργία της στοματικής κοιλότητας (π.χ, στραβή οδοντοστοιχία, κοντός υπογλώσσιος χαλινός κ.α) ή μπορεί απλά να οφείλονται σε δυσκολία του παιδιού να διακρίνει διαφορές ανάμεσα στα φωνήματα.
Στις φωνολογικές διαταραχές που οφείλονται σε ανατομικές ανωμαλίες ο λογοθεραπευτής αρχικά θα παραπέμψει το γονιό σε ωτορινολαρυγγολόγο ή οδοντίατρο και το έργο του θα ξεκινήσει μετά από την παρέμβαση των παραπάνω ειδικοτήτων. Στη συνέχεια ο λογοθεραπευτής θα επέμβει με ειδικές ασκήσεις που αφορούν τη μυική ενδυνάμωση των φωνοαρθρωτικών οργάνων (γλώσσα, χείλη κλπ).
Για την περίπτωση που η φωνολογική διαταραχή οφείλεται σε δυσκολίες φωνολογικής διάκρισης, ο λογοθεραπευτής θα εφαρμόσει ένα πρόγραμμα φωνολογικής ενημερότητας, ουτωσώστε το παιδί να συνειδητοποιήσει τις διαφορές των φωνημάτων που το δυσκολέυουν είτε ακουστικά (δεν μπορεί να τις διακρίνει ως ακροατής) είτε αρθρωτικά (συγχέει τα φωνήματα όταν μιλάει). Για να θεωρήσουμε ότι το λογοθεραπευτικό πρόγραμμα έχει ολοκληρωθεί, θα πρέπει να έχει περάσει το ασφαλές διάστημα αυτοματοποίησης των νέων φωνημάτων και η διάκριση να είναι σωστή σε όλα τα φωνολογικά περιβάλλοντα (λέξεις, φράσεις, προτάσεις) της αυθόρμητης ομιλίας.
Λιγότερο συχνή είναι η περίπτωση του τραυλισμού όπου παρατηρείται μία δυσκολία του παιδιού να οργανώσει τις προτάσεις του με συνέπεια να επαναλαμβάνει συλλαβές ή φωνήματα ή να «μπλοκάρει» και να τραβάει τα φωνήεντα στην προσπάθειά του να εκφέρει μία λέξη. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της διαταραχής αυτής είναι η άμεση σχέση της με την ψυχική διάθεση του παιδιού και με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Τα συμπτώματα εντείνονται όταν το παιδί υποβάλλεται σε στρεσογονες καταστάσεις (π.χ να μιλήσει σε κοινό, σε μη οικείους συνομιλητές, να απαντήσει στο τηλέφωνο) ή ακόμα και σε συνθήκες έντονης χαράς και ενθουσιασμού.
Λόγω της ιδιαιτερότητας της παραπάνω παθολογίας και της άμεσης σχέσης της με τον ψυχισμό του παιδιού, ο λογοθεραπευτής θα πρέπει να διερευνήσει τα αίτια που οδήγησαν στην εκδήλωσή της. Για την περίπτωση που το παιδί δεν κάνει σωστή διαχείριση του αέρα κατά την εκφορά του λόγου (λαχανιάζει, δείχνει να ασφυκτιά καθώς μιλάει), η παρέμβαση γίνεται μέσω μυοχαλαρωτικών ασκήσεων του λαιμού και του στόματος με αναπνοές και ο στόχος είναι ο καλύτερος συντονισμός αναπνοής – εκπνοής – εκφοράς. Όταν το αίτιο του τραυλισμού φαίνεται να είναι η αδυναμία οργάνωσης των προτάσεων, μπαίνουν σε εφάρμογή διάφορα συμπεριφοριστικά προγράμματα (πρόγραμμα Lidcombe) που ως στόχο έχουν την αυτοδιόρθωση του παιδιού, με απώτερο στόχο να προλαμβάνει αυτόματα τα συμπτώματα και να διαχειρίζεται μόνο του τις δυσκολίες του.
Μία διαταραχή που επηρεάζει όλους τους τομείς του λόγου είναι η ειδική γλωσσική διαταραχή. Σε αυτή την παθολογία, το παιδί παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στην άρθρωση και τη φωνολογική διάκριση, δεν μπορεί να αφομοιώσει κανόνες γραμματικής (κάνει λάθη σε πρόσωπα, αντωνυμίες, αριθμούς, καταλήξεις ρημάτων) ή του συντακτικού (μπερδεύει τη σειρά των όρων μιας πρότασης), το λεξιλόγιό του έιναι περιορισμένο, δυσκολεύεται να εντάξει τις έννοιες και τις λέξεις σε κατηγορίες, οι προτάσεις του είναι υπεραπλουστευμένες και έχει χαρακτηριστική δυσκολία στην αφήγηση και την περιγραφή.
Η παραπάνω διαταραχή είναι μία από τις πιο σοβαρές και απαιτεί παρέμβαση σε όλους τους τομείς του λόγου. Για το φωνολογικό επίπεδο μπαίνει σε εφαρμογή πρόγραμμα φωνολογικής ενημερότητας. Για το συντακτικό επίπεδο και τους κανόνες γραμματικής βοηθάμε το παιδί με ασκήσεις σειροθέτησης εικόνων (κάθε εικόνα = όρος της πρότασης). Για το περιορισμένο λεξιλόγιο και τη δυσκολία συσχετισμών, τοποθετούμε τις έννοιες και τις λέξεις σε σημασιολογικές κατηγορίες (σύνολα εικόνων) και εμπλουτίζουμε. Για την περιγραφή και την αφήγηση χρησιμοποιούμε την εικόνα ως φορέα πληροφοριών και κατόπιν τη συσχετίζουμε με πρόσθετες εικόνες (χρονική αλληλουχία) με σκοπό το σχηματισμό μικρών ιστοριών.
Ο λογοθεραπευτής όμως, επεμβαίνει και σε περιπτώσεις άλλων παθολογιών που δεν αφορούν το λόγο αποκλειστικά αλλά τον επηρεάζουν. Μερικές από αυτές είναι οι αναπτυξιακές διαταραχές (αυτισμός, σύνδρομο Asperger) όπου το παιδί αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες στην πρωτοβουλία για επικοινωνία, η ΔΕΠ-Υ (Διαταραχή Ελλειματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας) που συχνά συνοδεύεται από δυσκολίες στην επικοινωνία και την έκφραση και τέλος η νοητική στέρηση που συνήθως επηρεάζει όλους τους τομείς του λόγου.
Ειδικότερα για την αντιμετώπιση των διαταραχών στην επικοινωνία (αναπτυξιακές διαταραχές), ο λογοθεραπευτής θα πρέπει να βρει ένα συστημα επικοινωνίας μέσω ανταλλαγής εικόνων (PECS) και μ’ αυτό να ενισχύσει την πρωτοβουλία για επικοινωνία. Όσο για τη ΔΕΠ-Υ και τη νοητική στέρηση εκτιμάται κάθε φορά ποιος τομέας του λόγου χωλαίνει και εφαρμόζονται προγράμματα εμπλουτισμού λεξιλογίου – εκφρασης, οργάνωσης πρότασης ή φωνολογικής ενημερότητας (βλ. παραπάνω). Εναλλακτικά, θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το σύστημα MAKATON, τη δομημένη εκπαίδευση με βάση το TEACCH αλλά και τις Κοινωνικές Ιστορίες.
Σε κάθε περίπτωση ο γονιός θα πρέπει να είναι ενημερωμένος και να απευθύνεται στον ειδικό όσο το δυνατόν νωρίτερα. Η ένταξη του παιδιού σε ένα πρόγραμμα πρώιμης παρέμβασης (προσχολική ηλικία) είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί μπορεί να προλάβει δυσκολίες ή να συμβάλει στην αποκατάστασή τους, με όσο το δυνατόν λιγότερο κόστος για το γονιό και για το παιδί, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις οδηγεί στην ομαλή προσαρμογή του παιδιού στο σχολικό πρόγραμμα.